Güzelyurt (Gelveri)’taki yaşam hakkında ilk kesin bulgular Hristiyanlıkla beraber başlar. Ancak yörede bulunan obsidiyen ve çanak çömlek parçaları bize bu yörede yaşamın Paleolitik Çağ’da var olduğunu kanıtlar. Eski adı Karballa, daha sonraki adı Gelveri olan Güzelyurt, Paleolitik Çağ’dan beri insanlara yurt olmuştur. İlçe önemli bir Neolitik (M.Ö. 6500-5000) yerleşim merkezi üzerine kurulmuştur. Bu bölge Eti, Hitit, Pers, Kapadokya Krallığı, Eski Yunan, Roma, Bizans, Selçuk ve Osmanlı Medeniyetlerine beşiklik yapmıştır.
Hititlerin çok tanrılı dinlerinden sonra, bu yıllarda ateşe tapmayı ve Tanrıya inanışı birleştiren İpsistaryo Dini ortaya çıktı. Bu din, büyük toprak faaliyetleri arasında rağbet gördü. M.Ö. 17. y.y.’da bölge, Roma İmparatorluğu topraklarına katıldı fakat kral gücündeki dinî liderlerin (rahipler) yönetimi M.S. 2 y.y.’a kadar azalarak da olsa devam etmiştir.
Bu sıralarda köle durumunda bulunan halk arasında St. Paul’un bölgeye getirdiği Hristiyanlık hızla yayılmaya başladı. Hıristiyanlık ilk yıllarda büyük tepki gördü. İmparatorluk tarafından resmi din olarak kabul edilinceye kadar bu dine inananlar, ilk zamanlar Güzelyurt ve çevresi, Ihlara Vadisi, Peristrema Vadisi, Soğanlı gibi yerlerde saklanmışlardır. Zaman içinde Hristiyanlık bu bölgede Pagan Dini ve Pers kökenli geleneklerden etkilenerek yeni bir anlayışa dönüştü. Zaten tarihin başlangıcından beri çok değişik kültür ve dinlerin geçişine sahne olan bölgede bu durum kaçınılmazdı. Güzelyurt’lu Gregorius Teologos ve Kayserili Basilus, birlikte ortaya koydukları fikirlerle zaman içinde Ortodoks mezhebinin kurucuları durumuna gelmişler, buna bağlı olarak da ilk manastır hayatı Güzelyurt’ta başlamıştır. İmparator Teodosius tarafından Güzelyurt’ta 385 yılında Gregorius Teologos adına bir de kilise yaptırılmıştır. Oğul Gregorius, 329 yılında ‘Arianzos’adı verilen çiflikte doğmuştur.
VIII. ve IX.yy. larda Müslüman Araplar Bizans üzerine yaptıkları akınlar sırasında Torosları, Kilikya Geçiti’nden aşarak Melendiz Ovası’na iniyorlardı. Arap yol haritalarında Güzelyurt (Qualuari), Melendiz Ovası’nda bir istasyon olarak gösterilir.
Roma’nın din üzerindeki baskısı, İkonoklast Akımı’nın başlamasına sebep olmuştur. Bu dönemde Aziz Gregorios’un ortaya koymuş olduğu dinî sistem o kadar kuvvetlidir ki bölge, bu hareketten yara almadan kurtulmuş ve İkonoklast Akım’a karşı olan Hristiyan din adamlarına sığınak olmuştur.
XII. yy.’da Anadolu’ya hakim olan Selçuklular, toprağı işlemeyi bilen Rumların göçünü önlemek için bazı imtiyazlar tanıdılar. Böylece Hristiyan ve Müslüman halk bir arada yaşamaya başladılar. Belisırma’da bulunan St. Georges (Kırk Damaltı) Kilisesi buna iyi bir örnektir. Burada bulunan freskde, bölgenin o dönemdeki beylerbeyi olan Basil Güyaüyakupos, Türk kıyafetleri içinde resmedilmiş ve freskin kitabesinde Sultan II. Mesut için ‘çok yüksek ve çok asil bir sultan’ olarak söz edilmektedir.
Güzelyurt, gelişmesini özellikle Nenezili (bugün bekarlar) din bilgini Aziz Gregorios Teologos’a (4. y.y.) borçludur. Kendisine Gelveri’yi merkez olarak seçen bu aziz, Hristiyanlığın Anadolu’da yayılmasını sağlamıştır. O dönemde manastır yaşantısının temelini atmıştır. İleri sürdüğü fikirler daha sonra Ortodoks mezhebini ortaya çıkarmıştır. İlçede ve Manastır Vadisi’nde Bizans ve Osmanlı döneminden kalma, kayalara oyulmuş elliye yakın kilise vardır. Ayrıca üç yer altı şehri ve bir kaya cami bulunmaktadır. Yarı kayadan oyma, cepheleri işlemeli, yaşları 100 ile 200 yıl arasında olan Gelveri evleri, Kapadokya mimarisinin en güzel örneklerini teşkil etmektedir. İlçede ve yakın çevresinde bulunan tarihî eserler, Kapadokya’nın genelindeki bütün özellikleri içerirler.
Güzelyurt İlçesi’nin ilk yerleşimi Aşağı Mahalle’deki Aya Gregorios Theologos Kilisesi çevresindeki kaya mekânlarda yerleşim alanında yer aldı. Sonraları kaya konutların ön kısmına tonoz örtü sistemiyle yapılar eklendi. Bunun sonucu önü yapı, arkası kaya oyma olan konutlar kullanılmaya başlandı. 19. ve 20. yüzyıllarda ise Yukarı Mahalle’de kaya oymalarına konutlar inşa edildi.
